Centar sela Perleza proglašen je prostorno kulturno-istorijskom celinom koja obuhvata kontinuitet naselja od praistorije do danas, prema preporuci Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, a odlukom Vlade Republike Srbije.
– Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin je pre petnaestak godina prepoznao potencijal centra Perleza za proglašenje prostorno-kulturne celine. To je kategorija koja štiti i sačuva spomenike kulture za buduće generacije – ističe Zoran Stojačić, predsednik Udruženja „Baštinar“ iz Perleza, čije aktivnosti su doprinele dobijanju ovog statusa za staro jezgro sela.
Šire područje sela Perleza, sa svojom istorijom tranzita i značaja u periodima seoba naroda, bugarskih pohoda i otomanskih najezdi, postalo je važno svetilište nakon proterivanja Turaka i uspostavljanja Austrijske vladavine. Geografski položaj, blizina reke Tise i plovnog kanala Begej, kao i vojno-strateški značaj, doprineli su razvoju ovog naselja, kako navodi zvanično saopštenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
Utemeljenjem naselja Perleza, spajanjem starijeg naselja Sige i kasnije Perlas – Varoši, koje je 1752. osnovao guverner Tamiškog Banata Ramon de Vilјana Perlas, stvorena je jedinstvena celina koja nosi naziv Perlez od 1776. godine. Nakon proglasanja za sedište 1. Kompanije 12. Nemačko-banatske graničarske regimente, Perlez je postao ključno selo u Banatu. U narednim vekovima, administrativne, stambene i privredne zgrade podignute duž staza kao što su Kralјa Aleksandra Karađorđevića, Svetosavska, Trg kneza Mihajla i Vuka Karadžića dodatno obogatile ambijent, čineći Perlez jedinstvenim u odnosu na ostala naseljena mesta u okolini.
U ovom periodu, Perlez je bio dom pošte, telegrafa, sreskog suda, zatvora, katastra, štedionice, štedne zadruge, banaka, parnog mlina, Vodne zadruge… Posebno vredna je zgrada bivšeg Sreskog načelstva, sagrađena tokom osamdesetih godina 19. veka u stilu neorenesanse. Pored nje, crkveni dom, gradić za rudarstvo, industrijalizaciju, trgovinu i ugostiteljstvo sagrađeni su kako bi zadovoljili sve potrebe tadašnje zajednice. Godine 1895, na uglu Nikole Tesle i Svetosavske, sagrađena je zgrada Uprave Rudolfsgnadske vodne zadruge u stilu romantizma.
Ostavština Mlina, sagrađena u stilu industrijske arhitekture 1892. godine, predstavlja nacionalno blago sa nemačkim mašinama koje su kasnije prilagođene na električni pogon. Objekat je nacionalizovan posle Drugog svetskog rata i danas služi kao prostor za umetničke manifestacije, izložbe i kulturne događaje.
Objekti duž ulice Kralјa Petra Prvog i stambene kuće duž ulica Kralјa Aleksandra Karađorđevića i Svetosavske prikazuju živopisnu mešavinu stilova nastalih krajem 19. i početkom 20. veka.
Kula Sreskog suda sa zatvorom, građena u stilu secesije početkom 20. veka, danas je adaptirana za potrebe zdravstva, dok je Parohijski dom Srpske pravoslavne crkve sagrađen dvadesetih godina 20. veka u ulici Kralјa Petra Prvog, doprinoseći monumentalnom izgledu centra sela.
Doma kulture, poslednji objekat unutar granica prostorne kulturno-istorijske celine, sagrađen je u ulici Kralјa Aleksandra Karađorđevića 1951. godine.
– Izuzetno značajna za Perlez je Isidora Žebeljan, čije je muzičko nasleđe inspirisalo lokalnu zajednicu. Njen muzički paviljon “Isidorina s(c)ena” nedavno je podignut u Perlezu, a u
Izvor: ( nova.rs / NovostiPlus.info )